Obszary pustynne, mimo że stwarzają skrajnie trudne warunki do życia, zasiedlane są przez organizmy, które przystosowały się do radzenia sobie z deficytem wody i dużymi amplitudami temperatur. Wśród występujących tam zwierząt, są też nietoperze związane z pustyniami i suchymi sawannami w Afryce. Jednym z większych problemów, jakie napotykają nietoperze w takich środowiskach jest bardzo ograniczona dostępność odpowiednich schronień. Dlatego, różnego typu budowle, w tym historyczne, często skupiają duże kolonie nietoperzy, których obszary żerowiskowe mogą być bardzo rozległe.
Jednym z takich miejsc jest stanowisko archeologiczne Stara Dongola nad Nilem w północnym Sudanie. Prace wykopaliskowe prowadzone są tam od 1964 roku przez polskich archeologów w ramach misji Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem dra hab. Artura Obłuskiego. W styczniu 2023 do interdyscyplinarnego zespołu dołączyli naukowcy z Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu w celu zbadania możliwych interakcji pomiędzy zwierzętami (w szczególności nietoperzami) a zabytkami archeologicznymi i odwiedzającymi ich ludźmi.
Stara Dongola to dogodne miejsce bytowania zarówno dla gatunków nietoperzy charakterystycznych dla obszarów pustynnych jak i tych związanych z bardziej zielonym krajobrazem Doliny Nilu. Nietoperze zasiedlają ruiny meczetu, klasztoru św. Antoniego oraz pięciu grobowców na cmentarzu muzułmańskim. Stwierdzono tam stałą obecność czterech gatunków nietoperzy. Były to dwa gatunki grobowników: grobownik gołobrzuchy (Taphozous nudiventris) i grobownik sawannowy (Taphozous perforatus) z rodziny upiorowatych (Emballonuridae). Ich nazwa wzięła się od tego, że często są spotykane w grobowcach i innych podobnych budowlach, szczególnie w Dolinie Nilu. Kolejne dwa gatunki to typowi mieszkańcy obszarów pustynnych i sawannowych. Brodawkonos mały (Rhinopoma hardwickii) z rodziny brodawkonosowatych (Rhinopomatidae) charakteryzuje się bardzo długom ogonem (jak u myszy) i brodawką na nosie, natomiast grzebieniec palmowy (Asellia tridens) z rodziny płatkonosowatych (Hipposideridae) posiada na nosie charakterystyczną narośl w postaci grzebienia. Poszczególne obiekty zamieszkałe są przez kolonie liczące do kilkudziesięciu do nawet kilkuset osobników. Najliczniejsza była kolonia grzebieńca palmowego w jednym z grobowców licząca 620 osobników, której towarzyszyło 120 grobowników gołobrzuchych.
Celem przeprowadzonych badań na stanowisku archeologicznym w Starej Dongoli w Sudanie było rozpoznanie zgrupowań nietoperzy i innych zwierząt zasiedlających zabytkowe budowle oraz wypracowanie rozwiązań umożliwiających pogodzenie potrzeby zabezpieczenia cennych zabytków, zapewnienia bezpieczeństwa ludziom oraz ochrony populacji nietoperzy. Prace terenowe polegały na rozpoznaniu gatunków nietoperzy i określeniu ich liczebności w poszczególnych obiektach oraz zebraniu materiałów do dalszych analiz. Przeprowadzono nocne rejestrowanie sygnałów echolokacyjnych latających nietoperzy przy pomocy specjalnych detektorów. Pobrane zostały próbki guana z poszczególnych stanowisk, z których przy pomocy analizy DNA możliwe będzie określenie gatunków owadów i innych bezkręgowców stanowiących pokarm nietoperzy, dla lepszego poznania środowisk, w których żerują i ich roli w lokalnych ekosystemach. Przeprowadzono też odłowy nietoperzy przy pomocy specjalnych sieci chiropterologicznych w celu pobrania wymazów z pyszczków. Pozwoli to na zbadanie obecnych w ich organizmach bakterii, grzybów i wirusów oraz ewentualnego zagrożenia jakie mogą stanowić dla ludzi. Rejestrowano też obecność w obiektach innych grup zwierząt (inne ssaki, ptaki, gady i bezkręgowce), szczególnie tych które mogą oddziaływać na zabytki. Zebrano też próbki z poszczególnych obiektów do dalszej analizy.
Piotr Tryjanowski & Andrzej Węgiel
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
